De Pianoforte of Fortepiano: Een Blik op de Historische Modellen van Vroeger
De pianoforte, ook wel bekend als het fortepiano, is de voorloper van de moderne piano en heeft een rijke geschiedenis die teruggaat tot de 18e eeuw. Dit instrument, dat het mogelijk maakte om zowel zachte als luide tonen te spelen door de kracht waarmee de toetsen werden aangeslagen, was een revolutionaire ontwikkeling in de wereld van de muziek. In dit artikel duiken we in de geschiedenis en kenmerken van de verschillende modellen van de fortepiano die in vroegere tijden populair waren.
1. Wat is een Fortepiano?
De fortepiano is het eerste pianoinstrument dat de mogelijkheid bood om dynamische variatie in volume te maken, wat het een aanzienlijke vooruitgang was ten opzichte van de eerdere toetsinstrumenten zoals de clavichord en de harpsichord. De naam “fortepiano” komt van de Italiaanse woorden forte (luid) en piano (zacht), die samen de belangrijkste eigenschappen van het instrument beschrijven: de mogelijkheid om zowel zachte als luide tonen te spelen, afhankelijk van hoe hard de toetsen worden aangeslagen.
In tegenstelling tot de moderne piano, die een ijzeren frame en sterkere snaren heeft, was de fortepiano oorspronkelijk gebouwd met een houten frame en meer kwetsbare snaren, waardoor de klankkleur en het volume beperkter waren dan die van de moderne piano.
2. De Geschiedenis van de Fortepiano
De fortepiano werd rond 1700 uitgevonden door de Italiaanse instrumentenmaker Bartolomeo Cristofori, die werd gedreven door de wens om een instrument te creëren dat in staat was om dynamische variatie te bieden – iets wat de andere instrumenten van de tijd, zoals de clavichord en de harpsichord, niet konden doen. Cristofori’s eerste fortepiano’s waren nog vrij primitief en bestonden uit houten mechanismen, maar al snel begonnen andere instrumentenmakers in Europa te experimenteren met verschillende ontwerpen en materialen.
In de loop van de 18e eeuw werd de fortepiano verder ontwikkeld door verschillende beroemde instrumentenmakers, zoals Johann Andreas Stein en Érard, en begon het zich te verspreiden door Europa. Dit leidde tot verschillende modellen en variaties die in de 19e eeuw hun hoogtepunt bereikten, maar uiteindelijk werd het instrument langzaam vervangen door de moderne piano zoals we die vandaag de dag kennen.
3. Verschillende Modellen en Ontwerpen van de Fortepiano
Er waren verschillende modellen en ontwerpen van de fortepiano die door de tijd heen werden ontwikkeld. Elke periode bracht zijn eigen veranderingen en innovaties in het instrument, wat resulteerde in een verscheidenheid aan stijlen en kenmerken. Hier zijn enkele van de belangrijkste modellen van de fortepiano:
Het Eerste Model: Cristofori’s Fortepiano (1700-1720)
De allereerste fortepiano’s die Bartolomeo Cristofori in het begin van de 18e eeuw ontwierp, waren nog in hun kinderschoenen. Deze vroege modellen hadden een beperkte dynamische reeks, maar ze waren de eerste instrumenten die in staat waren om geluid te variëren op basis van de aanslag van de toetsen.
De Cristofori fortepiano’s waren gemaakt van hout en hadden een relatief lage spanning op de snaren, wat resulteerde in een zachter geluid. Het mechanisme was eenvoudig, maar het instrument markeerde een revolutionaire stap in de richting van de moderne piano. Het idee van de toetsmechaniek die de kracht van de aanslag bepaalde, was baanbrekend.
De Stein Fortepiano (1750-1800)
Johann Andreas Stein, een Duitse instrumentenmaker, was een van de beroemdste makers van de fortepiano in de 18e eeuw. Zijn ontwerp van de fortepiano was een belangrijke vooruitgang ten opzichte van de vroege Cristofori-modellen. Stein introduceerde het zogenaamde Viennese action mechanisme, een verbeterd systeem dat resulteerde in een snellere respons en een grotere speelbaarheid. Dit ontwerp werd populair in de Oostenrijkse en Duitse muziekcultuur, en het werd gebruikt door componisten zoals Wolfgang Amadeus Mozart.
De Stein fortepiano had een lichtere aanslag en een scherpere klank dan de eerdere modellen. Het werd vaak gezien als het favoriete instrument van de klassieke componisten, die het gebruikten om hun muziek een breder scala aan expressies te geven.
De Erard Fortepiano (1800-1850)
In de vroege 19e eeuw verbeterde de Franse instrumentenmaker Sebastien Érard het fortepiano verder door het gebruik van een ijzeren frame en meer robuuste snaren. Deze innovaties verhoogden de klanksterkte en de duurzaamheid van het instrument, waardoor de Erard fortepiano een van de meest gebruikte instrumenten van zijn tijd werd.
Érard introduceerde ook de zogenaamde double escapement in de fortepiano, een mechanisme dat de snelheid van de toetsen verbeterde en de speelbaarheid verder verfijnde. Dit ontwerp werd een van de fundamenten voor de latere evolutie van de moderne piano.
De Broadwood Fortepiano (1800-1900)
Het Engelse merk Broadwood was beroemd om zijn fortepiano’s die niet alleen rijk klonken, maar ook groter van formaat waren dan veel van hun Europese tegenhangers. De Broadwood fortepiano had vaak een breder klavier en werd beroemd door het feit dat het instrument werd gebruikt door componisten als Beethoven en Chopin.
Broadwood-piano’s waren vaak duurder dan die van andere fabrikanten, maar hun robuuste constructie en krachtige geluid maakten ze populair bij zowel professionele musici als muziekgezelschappen.
4. Kenmerken van de Historische Fortepiano’s
De historische fortepiano’s vertonen een aantal kenmerken die ze onderscheiden van de moderne piano:
- Lichtere en smallere toetsen: De toetsen van de fortepiano’s waren vaak smaller en lichter dan de toetsen van de moderne piano, wat resulteerde in een andere speelervaring.
- Kleinere klankkast en snaren: Fortepiano’s hadden een kleinere klankkast en dunner snaren dan de moderne piano’s, wat resulteerde in een zachter, meer “fluitend” geluid.
- Mechaniek en actie: De actie van de fortepiano was een stuk lichter dan de moderne piano, met een snellere respons. De mechanismen waren vaak meer verfijnd, maar ook fragieler dan die van de hedendaagse piano’s.
- Dynamische variatie: Hoewel de fortepiano in staat was om dynamische variaties te spelen, was het bereik niet zo groot als bij de moderne piano. De klank was vaak meer ingetogen en subtiel.
5. De Fortepiano in de Hedendaagse Muziek
Tegenwoordig worden fortepiano’s nog steeds gebruikt door musici en ensembles die gespecialiseerd zijn in historische uitvoeringen. Deze instrumenten bieden een authentieke ervaring van de muziek uit de 18e en 19e eeuw en worden vaak gebruikt in opnames en uitvoeringen van werken van componisten als Mozart, Beethoven en Haydn.
Verschillende fabrikanten maken tegenwoordig replica’s van historische fortepiano’s, die steeds nauwkeuriger zijn in de nabootsing van de oorspronkelijke ontwerpen. Voor liefhebbers van de oude muziek en voor historisch geïnspireerde uitvoeringen blijft de fortepiano een waardevol instrument.
6. Conclusie: Het Fortepiano als Cultureel Erfgoed
De fortepiano was een revolutionair instrument in zijn tijd en blijft van groot belang voor de muziekgeschiedenis. Hoewel de moderne piano zijn plaats in de wereld heeft veroverd, blijft de fortepiano een fascinatie voor muzikanten, historici en muziekenthousiastelingen. Het biedt een unieke klankkleur die de rijke muzikale tradities van de 18e en 19e eeuw weerspiegelt en blijft een essentieel onderdeel van de muziekscene voor wie geïnteresseerd is in historische uitvoeringen.
